راهکارهایی برای کنترل خشم در کودکان

خشم حالت برانگیختگی و هیجان شدید در هنگام روبه‌رو شدن با محرک‌های نامناسب محیطی است. احساس خشم بخشی از زندگی ماست و همه بچه‌ها به نوعی آن را تجربه می‌کنند. از این‌رو باید بـه بچه‌ها بیاموزیم که چگونه با خشم خود کنار بیایند. کودکان گاهی احساساتشان را از طریق رفتار بروز می‌دهند؛ زیرا این تنها روشی است که به کمک آن می‌توانند آنچه را احساس می‌کنند، بیان کنند.

حس خشم، سرخوردگی و بلاتکلیفی درباره چیزی، یا احساس گناه و شرم می‌تواند موجب اشباع احساسات فرزندان یا خستگی و ناخوشی فیزیکی آنان شود و به طغیان احساسی یا رفتاری آن‌ها بینجامد.

علل خشونت و پرخاشگری در کودکان

• عوامل ارثی و مسائل فیزیولوژیک
• عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی
• عوامل خانوادگی
• عوامل روانی و اعتقادی

یکی از دلایل بسیار مهـم پرخاشگری در کودکان یادگیری و الگوگیری این رفتار از دیگران اسـت. یعنی کودکانی که الگوهای رفتاری پرخاشگرانه دارند، همانند الگوهای خود رفتار می‌کنند. چنان‌چه پدر یا مادری عصبانی و پرخاشگر باشد، مسلماً فرزند او نیز پرخاشگر خواهد شد. از آنجا که کودکان با والدین همانندسازی می‌کنند، بسیاری از رفتارهای پدر و مادر را ناخودآگاه فرا می‌گیرند. توضیح اینکه فرایند همانندسازی به شکلی کاملاً ناخودآگاه صورت می‌پذیرد.

نکته دیگر اینکه حتماً لازم نیست والدین با خود کودک پرخاشگری کرده باشند؛ چنانچه کودک شاهد رفتارهای خشونت‌بار پدر و مادر با افراد دیگر نیز باشد، این‌گونه رفتار را فرا می‌گیرد. بر این نکته می‌توان تأکید کرد که کودکان با چشمان خود می‌آموزند؛ یعنی رفتاری را که مشاهده می‌کنند، یاد می‌گیرند. حتی اگر آن رفتار به‌طور مسـتقیم در مورد خود آن‌ها صورت نگیرد.

کودکان ناکام پرخاشگر می‌شوند ناکامی یکی از مسائلی است که به پرخاشگری می‌انجامد. وقتی کودک به هدف خود دست نیابد و ناکام شود، یکی از رفتارهایی که از او سر میزند پرخاشگری است.

علائم پرخاشگری در کودکان

• در موارد حتی کوچک نیز عصبانی می شود
• دیگران را مقصر می داند
• در بیان احساسات خود ناتوان است
• به نظر دیگران اهمیت نمی دهد
• رفتارهای خطرناک انجام می دهد
• برای کنترل کردن خشمش نیاز به یادآوری و یا توبیخ دارد
• گفتاری تهدید آمیز دارد

ویژگی‌های کودکان پرخاشگر

• کودکان پرخاشگر ایجاد مزاحمت می‌کنند و حالت دفاعی به‌خود می‌گیرند.
• دیگران را مدام سرزنش می‌کنند.
• نظم و انضباط ندارند.
• با والدین رابطه خوبی ندارند.
• از مدرسه و معلم خاطره خوشی ندارند.
• از بازگو کردن احساسات خود علیه والدین وحشت دارند.
• از والدین محبت کافی دریافت نمی‌کنند.
• والدین پرخاشگری دارند.
• والدین آن‌ها تمام خواسته‌هایشان را بـدون چون‌وچرا برآورده می‌کنند.
• تحریک‌پذیرند.
• زودرنج و کج‌خلق هستند.
• اضطراب و افسردگی دارند.
• متعلق به خانواده‌های آشفته و از هم گسیخته‌اند.
• مهارت‌های ارتباطی و هیجانی ندارند.
• به فقر اقتصادی و فقر فرهنگی دچارند.

شیوه‌های برخورد والدین با کودکان پرخاشگر

والدین در برابر خشـم و پرخاشگری کودکان به شیوه‌های متفاوتی رفتار می‌کنند. بـرای تعدیل خشـم می‌توان از شیوه‌های روانشناختی بهره گرفت؛ مانند بازسازی شناختی که شامل مسئله‌گشایی، رفتاردرمانی و روانکاوی است.

والدیـن و بزرگ‌ترها می‌تواننـد نحوه مقابله با خشم و پرخاشگری را به کودکان آمـوزش دهند. آن‌ها باید به کودکان بیاموزند که چگونه با خشم خود به شـکل مفید و مؤثر برخـورد کنند و در موقعیت‌های مختلف چگونه از مهارت‌های زندگی استفاده کنند تا زندگی بهتر و سالم‌تری داشته باشد.

ابزارها و روش‌های کنترل و اداره خشم و پرخاشگری به چهار دسته کلی تقسیم می‌شوند:

ابزارهای بدنی

روش‌هایی هستند که ما از آن‌ها بـرای آرام کردن خود استفاده می‌کنیم؛ مانند دراز کشیدن، شل کردن عضلات بدن و نوازشکردن.

ابزارهای فکری

می‌توانیم از فکر برای تعدیل خشـم خود استفاده کنیم. شـوخی کردن و معطوف کردن افکار به سمت موضوعات جذاب و خوشایند از جمله این ابزارهاست.

ابزارهای روانشناختی

اگر هنگام ورود به اتاق کودکتان، مشاهده بی‌نظمی شما را عصبی می‌کند، در اتاق او را ببندید. اگر دیدن یک فرد یـا رفتن به مکانی موجب پرخاشگری و خشم شما می‌شود، از ملاقات با آن فرد و رفتن به آن مکان پرهیز کنید.

تغییرمحیط

بعضی اوقات، عوامل محیطی ـ اجتماعی محرک خشم و ناراحتی ما می‌شوند. در این‌گونه موارد، یگانه راه‌حل مشکل تغییر محیط است.

افزایش مهارت‌های ارتباطی

مـردم عصبانی تمایل دارند که زود به نتیجه برسند. بعضی از مردم همیشه از دیگران انتقاد می‌کنند و پشت‌سـر دیگران حرف می‌زنند. بعضی از مردم هم نحوه ارتباط برقرار کردن را نمی‌دانند و موقعیت و جایگاه افراد را نمی‌شناسند.

راهکارهای مفید شما برای کنترل خشم کودک

به خودتان مسلط باشید

در مواقع عصبانیتِ فرزندتان، آرام باشید زیرا آرامش شما به آرام کردن او کمک می کند و او از شما می آموزد که احساس های منفی خود را کنترل کند . هیچ گاه در مواقع عصبانیت کودک صدا خود را بالا نبرید و او را تنبیه فیزیکی نکنید.

سریع وارد عمل شوید

برای اینکه فرزند شما متوجه عواقب منفی رفتار خود شود و متوجه شود رفتارش غیر قابل قبول است، سریع وارد عمل شده و او را از آن محیط دور کنید تا بتواند آرام شود.

کودک را بازخواست نکنید

کودک را بازخواست نکنید به جای پرسیدن این که «بگو چی شد؟ چرا باز دعوا کردی؟» می توانید نفس عمیقی بکشید و بگویید:«من آروم شدم، تو هم آرومی؟ می تونی بگی چه احساسی داشتی؟».

دایره لغات او در مورد احساسات را گسترش دهید

بسیاری از کودکان خشم خود را از طریق ضربه زدن، فریاد زدن، آسیب رساندن، جویدن لب ها و غیره نشان می دهند و نمی دانند که چرا در حال انجام چنین کارهایی هستند. در واقع آن ها نیاز دارند که احساسات خود را در قالب کلمات بیان کنند.

در این قسمت می توان کلماتی مثل عصبانی، خشمگین، ناراحتی، کلافه، ترس، تنش، اضطرب و غیره را به کودک آموزش داد تا او بتواند در چنین شرایطی از آن ها استفاده کند. زمانی که یاد بگیرد با کلمات احساساتش را بیان کند، قطعاً می تواند بهتر راجع به عصبانیت خود صحبت کند.

نکته:به این نکته دقت کنید که در چنین شرایطی ممکن است کودک فریاد بزند که من عصبانی هستم یا تو واقعاً منو دیوونه می کنی. در چنین شرایطی اصلاً نباید واکنش تندی داشته باشید. این دقیقا همان چیزی است که کودک باید انجام دهد و جزء رفتارهای سالم محسوب می شود زیرا توانسته است احساساتش را بدون آسیب زدن به خود در قالب کلمات بیان کند.

از حرف زدن با خود استفاده کنید

یک پیام مثبت و ساده ارسال کنید که بتواند در شرایط استرس زا به خودش بگوید. مثلاً آروم باش، خودت را کنترل کن ، تو از پسش برمی آیی. پس می تواند این عبارات را هنگام عصبانیت برای خودش یادآوری کند و به آرامش برسد.

عصبانیت خود را به بخش های کوچک تقسیم کنید

به کودک خود بگویید که در مورد چیزهایی که ناراحتش می کند، داخل یک برگ بنویسد. سپس آن را پاره کند و بیرون بیندازد. انگار که خشم و عصبانیتش را دور انداخته است و همچنین می تواند تصویر سازی کند و ببیند که چه چیزهایی ناراحتش می کند و آن ها را کنار بگذارد و کاغذ را مچاله کند.

نقاشی کشیدن

بعضی از کودکان با نقاشی کشیدن آرام می شوند. پس بهتر است که مداد شمعی، ماژیک و هر چیزی را که لازم است در اختیار او قرار دهید تا بتواند عصبانیتش را با نقاشی تخلیه کند.

به یک مکان آرام بروید

از کودکتان بخواهید به جایی برود که می تواند کنترل خودش را داشته باشد. مثلاً به او کتاب، موسیقی و نوشتن پیشنهاد دهید تا بتواند احساس آرامش را پیدا کند.

به او آموزش دهید که متوقف شود و تنفس داشته باشد

به کودک خود نشان دهید که به آرامی تا شماره پنج عمل دم را انجام دهد و سپس تا شماره دو صبر کند و به آرامی نفس خود را بیرون بدهد. انجام دادن این روش به مدت چند بار می تواند استرس و عصبانیت او را کاهش دهد.

کمک کنید خودش را تخلیه کند

ضربه زدن به بالشت، پرتاب کردن توپ سبک، مشت زدن به یک کیف، فشار دادن یک چیز نرم به کودک کمک می کند که خشم و عصبانیت خود را بیرون بریزد اما باید راه های موثر را برای تخلیه عصبانیتش به او آموزش دهید.

این استراتژی می تواند به آرام شدن کودک کمک کند البته مراقب باشید که این کار خطرناک نباشد و اگر برای کودکتان موثر است، آن را به کار بگیرید. با تمام این ها باید به کودک خود آموزش دهید که هنگام عصبانیت نباید به هیچ چیز در اطرافش آسیب وارد کند.

کتاب های داستان کودکانه در مورد کنترل خشم برای او تهیه کنید

در مود فواید کتاب خوانی و داستان ها در بخش های قبلی نمناک کامل توضیح دادیم ؛ در فرصت مناسب کتاب های داستان کودکانه با موضوع احساسات و کنترل خشم برای او تهیه کنید.

رفتارهای مخالف خشونت را در او تقویت کنید

برای حذف هررفتاری به رفتار مخالف آن توجه و آن را تحسین و تشویق کنید. کودک بعد از آرام شدن، می تواند به بازی برگردد و برای عذر خواستن از کودکی که او را کتک زده است، تشویقش کنید. بازی کردن با دیگران، مهربانی و صبوری، جای تشویق و پاداش دارد.

نوشتن

بعضی از کودکان هستند که عصبانیت خود را با نوشتن از بین می برند. پس به ترتیب مداد و خودکار در اختیار او بگذارید تا بتواند خشم و عصبانیتش را روی کاغذ پیاده کند. در چنین حالتی احساس بسیار عالی خواهد داشت و در نتیجه ذهنش آرام خواهد شد.

توصیه‌هایی برای کاهش خشم کودکان

۱-بـه کودکان بیاموزیم که چگونه خود را آرام کنند. می‌توان به کودک آموزش داد کــه درموقع خشم مــورد علاقه خــود گـوش بدهد، نقاشی بکشـد یا دوش بگیرد.

۲- چگونگی برقراری ارتباط و بیان و انتقال احساس را به کودکمان بیاموزیم.

۳-مهارت‌های حل مسئله را به کودکمان بیاموزیم. کودک باید راه‌های برخورد با مشکلاتی را که با آن‌ها موجه می‌شود، بیاموزد.

۴- شوخ‌طبعی را به کودکان بیاموزیم.

۵-به بچه‌ها توضیح دهیم که هنگام خشم چه‌کارهایی را می‌توانند و چه‌کارهایی را نمی‌توانند انجام دهند.

۶-بچه‌ها را تشـویق کنیم که احساس خشـم و دیگر احساسات درونی خود را بنویسند.

۷-در هنگام خشم کودک رفتار خودتان را مثال نزنید بلکه درباره احساسات او صحبت کنید.

۸-خشم کودک را کوچک، حقیر و مسخره جلوه ندهید. وقتی کودک خشمگین است، به او نخندید و از گفتن جملاتی مانند «مرد به این بزرگی خجالت داره » یا «وقتی عصبانی هستی چقدر زشت می‌شوی» بپرهیزید.

۹-سخنرانی و نصیحت نکنید.

۱۰-کودک را با کودکان دیگر مقایسه نکنید.

سه بازی برای کنترل خشم در کودکان

ترکاندن بادکنک‌

بازی‌ای به نام «بادکنک‌های خشم» وجود دارد که هدف آن کنترل خشم کودکان است. در این بازی به بچه‌ها آموزش می‌دهیم تا از طریق کنترل تنفس آرامش پیدا کنند. بچه بادکنکی را باد می‌کند و بعد از پر شدن در آن را محکم نگه می‌دارد، سپس با جسم نوک‌تیزی آن را می‌ترکاند. برای این کار باید از بادکنک‌های ضخیم استفاده کرد تا هنگام ترکیدن صدای بیشتری ایجاد کند. وقتی بادکنک می‌ترکد بچه‌ها می‌ترسند و خودشان را عقب می‌کشند. در از این مرحله از کودک می‌خواهیم دستش را روی شکمش بگذارد و چند نفس عمیق بکشد. در این بازی به کودک آموزش می‌دهیم که وقتی خشمگین می‌شود به آرامی نفس بکشد، بر خشم خود فائق آید و تصمیم مناسبی بگیرد. این بازی ساده، اما معجزه‌آسا است.

پاره پاره کردن روزنامه

از بازی “پاره پاره کردن روزنامه” به عنوان راهی برای کنترل خشم کودکان دبستانی استفاده می‌شود. در بازی “پاره پاره کردن روزنامه” چندین روزنامه باطله به بچه می‌دهید و از او می‌خواهد تا به شیوه‌ای که می‌خواهد روزنامه‌ها را تکه تکه کند، آن‌ها را به هوا بریزد و با صدای بلند هورا و فریاد بکشد. طی دو سه دقیقه بعد، بچه‌ها دچار تغییرات هیجانی می‌شوند که تأثیر آن در کنترل خشم و پرخاشگری آن‌ها موثر است. بچه باید در انتهای بازی کاغذ‌های باطله را جمع کند.

لاک‌پشت ماورا

بازی «لاک‌پشت ماورا» برای بچه‌هایی که زود خشمگین می‌شوند و تکانشی عمل می‌کنند موثر است. اساس این روش «قصه‌درمانی» است. به کودک می‌گوییم بچه لاک‌پشتی در گذشته زندگی می‌کرده که مانند تو بوده و زود عصبانی می‌شده است. روزی پدر‌بزرگش او را صدا می‌زند و الگو‌هایی به او یاد می‌دهد. سپس به توضیح مراحل می‌پردازیم.

مرحله اول این است که وقتی کودک عصبانی می‌شود با همان حالت صحنه را ترک کند و بعد که خارج شد مقداری فکر کند که باید آرام شود و خود را کنترل کند.

در مرحله دوم چند نفس عمیق بکشد و در مرحله بعد به او آموزش می‌دهیم که دستش را روی شکمش بگذارد، ۳ ثانیه نفسش را حبس کند و سپس با سه شماره هوای درون ریه هایش را خارج کند.

در مرحله سوم فکر کند که در آن صحنه چه کاری می‌توانسته انجام دهد.

مرحله چهارم به بازگشت کودک است. این بازی نیز در کنترل خشم و پرخاشگری کودکان بسیار موثر است.

روش های تشخیص کودک پرخاشگر و عصبانی

اختلال سرکشی مخالف (ODD) ، الگویی از خلق عصبانی / تحریک پذیر ، رفتار استدلالی / سرپیچی و یا کینه توزی که شش ماه یا بیشتر طول می کشد

اختلال در رفتار ، الگوی رفتاری مداوم که حقوق دیگران را نقض می کند ، مانند زورگویی و سرقت و یا ناهنجاری هایی در سن خاص، مانند فرار از مدرسه یا فرار از خانه

اختلال بی نظمی در خلق و خو (DMDD) ، که بیشتر اوقات با طغیان عصبانیت خشمگین و خلق و خوی تحریک پذیر یا افسرده مشخص می شود.

نتایج و پیامدهای خشم در کودکان پرخاشگر

افزایش قند خون، بالا رفتن ضربان قلب و فشارخون، سـردرد، افزایش ناراحتی‌های معـده، ناراحتی‌های گوارشی، بروز مشکلات بیــن فردی و مشکلات پوستی، همچنین افزایش جنایت و خودکشی از جمله پیامدهای خشم است.